بدیو می خواهد فلسفه اش پراکسیس و سازنده افق جدیدی باشد، تغییر مفهوم جدیدی از سیاست - وبلاگ 8 شارژ

این جملات را الیور فلتم درباره کتاب بدیو با عنوان فرعی فلسفه ای در باب امر نو نوشته اد پلوث نوشته که امیر خراسانی و محمد علی غزنوی آن را به فارسی برگردانده اند و اکنون انتشارات آوند دانش به تازگی آن را در اختیار علاقه مندان قرار داده است. به بهانه انتشار این کتاب با امیرخراسانی مترجم اثر و دبیر مجموعه متفکران مطرح معاصر گفت وگویی داشته ایم که در ادامه می خوانید:

بدیو به این موضوع می پردازد که چگونه مشی پیکارجویانه انسان ها رو به خاموشی رفته یا تغییر جهت پیدا می کند. به اعتقاد بدیو این مشی پیکارجویانه در طول زمان می تواند تداوم داشته باشد اما چگونه؟

در این باره دو بحث وجود دارد یکی بستر تاریخی است که این موضوع در آن جریان دارد؛ به بدیو و هم نسلانش شصت و هشتی ها گفته می شد، کسانی که جنبش دانشجویی می 1968 را تجربه کرده بودند و رویای انقلابی را از سر گذارنده بودند. به رغم ناکامی جنبش این افراد شکلی از انقلاب را از سر گذارنده بودند و در سال های بعد رفته رفته بخش زیادی از این شصت و هشتی ها لیبرال شده بودند و می گفتند باید در سرمایه داری اصلاحات صورت پذیرد. به عبارت دیگر این افراد لیبرال مسلک شده بودند و جزء توابین 68 به شمار می آمدند. بدیو اما از معدود کسانی است که می خواهد روح آن می 68 را حفظ کند اما نکته ای وجود دارد، اینکه در می 68 ما به یک حقیقتی باور داشتیم که در فضای پست مدرن فعلی گویی همه حقیقت ها زبانی شده و حقیقتی وجود ندارد و هیچ نقطه ای وجود ندارد که ما پای خود را روی آن بگذاریم، موضعی بگیریم و پیکارجویانه با آن شرایط مقابله کنیم.

کل مشی پیکارجویی بدیو از همین نقطه نشات می گیرد و او بسیار تاکید می کند که حقیقت وجود دارد و این حقیقت را نیز بیش از هر چیز در نسبت با فلسفه نظریات پسا مدرن فعلی که زیرآب هر نوع حقیقتی را می زند مطرح می کند.

اما نکته دوم بستر نظری این رویداد است؛ در می 68 جنبشی راه افتاد که حقیقت انقلابی را شامل می شد. ولی در بعد از 68 توابینی بوجود آمدند که این لیبرال دموکراسی مفهوم قابل اطلاقی برای آنان بود و معتقد بودند می توان با اصلاحاتی در دموکراسی و مجلس آن را عادلانه تر کرد. بدیو خطابش به این افراد است و معتقد است این مشی اعتدالی که در آن نه سیخ می سوزد نه کباب، چاره کار سرمایه داری نیست و سرمایه داری از بنیاد ضد انسانی است و باید به حقیقت انقلابی وفادار ماند. بنابراین تا انتهای کتاب مفهوم اصلی بدیو وفاداری است و روی به رخداد انقلابی و ثبات قدم تاکید می کند.

برای وفاداری به این شور انقلابی از نظر بدیو چه مولفه هایی لازم است و در بستر تاریخی چگونه چنین امری می تواند محقق شود؟

بدیو از مقر رخدادی نام می برد که برای روشن تر شدن آن مثالی می زنم. بدیو چهار عرصه رخدادی سیاست، علم، عشق و هنر را در نظر دارد که در گسست کامل با شرایط پیشین است. گالیله با کشف اینکه زمین دور خورشید می چرخد باعث گسست کاملی از هیئت بطلمیوسی شد که پس از آن لحظات، هیئت بطلمیوسی به اسطوره و تاریخ تبدیل شد. اما نکته ای که وجود دارد این است که افراد خودشان را در مقر رخدادی قرار می دهند. شاید همزمان با گالیله ده ها تن ستاره ها را رصد می کردند و تحت تاثیر کوپرنیک بودند. اما نکته ای که وجود دارد این است که بخشی از رخداد بخت است؛ بدین معنی که گالیله این بخت را داشت که آن تناسب طلایی را پیدا کند اما ده ها تن دیگر هم در مقر رخدادی بوده اند.

بنابراین مهم است که خودمان را در مقر رخدادی قرار دهیم و با درگیر شدن در شرایط بتوانیم حقیقت جدیدی را خلق کرده و به آن وفادار بمانیم. این نکته بسیار مهی است. بدیو مثالی می زند و می گوید در یکی از وقایع مهم فرانسه یکی از افسران لحظه ای که باید تصمیم درست می گرفت و به حقیقتش وفادار می ماند، آغاز کرد کنسرو ماهی را بین سربازان تقسیم کردن. بدیو کار نظریه پردازی را در این می داند که بتواند حقیقت را تبیین کند برای آنکه تصمیم عملی در آن لحظه به تعویق نیافتد.

بدیو این دیدگاه خود را تنها به امر سیاسی محدود نمی داند و آن را به حوزه های دیگر زندگی هم مانند هنر، عشق و ... تسری می دهد.

بله همین طور است. رخداد جایی است که حقیقت خلق می شود و هم تاریخ پیش می رود به طور مثال بعد از کوبیسم و سورئالیسم هنر چیز دیگری شد و هنر پیشرفت. بدون رخداد ما مدام در یک شرایط تکرار می شویم.

بسیاری بدیو را یک چپ گرای نامتعارف می خوانند که سودای انهدام در سر دارد و در واقع شاید این میزان حساسیتی که نسبت به او هست و برچسب هایی که به او زده می شود بدلیل مواضعی هست که در برابر رویدادها و سیاست های کنونی می گیرد آیا می شود از فلسفه بدیو این را استنباط کرد؟

بدیو جایی در سیاست، در نقد دموکراسی به موضوعی اشاره می کند. البته قبلش بگویم که بدیو نسبتی با افلاطون دارد. او می گوید وقتی شما کشتی می خواهید بسازید پیش کشتی ساز می روید. جایگاه می خواهید بسازید پیش نجار می روید و ... ولی عجیب است که در یک کنش سیاسی همه باید مشارکت داشته باشند! و میزان مشارکت فردی که در مقر رخدادی است و درک سیاسی بنیادینی دارد با کسی که درک عامه دارد و درگیر زندگی روزمره است یکی است و هر دو یک رای دارند! او معتقد است این نوع از دموکراسی اساسا دموکراسی نیست و شکلی از پوپولیسم گسترش یافته است که مدام بازتولید الیگارشی و نظم حاکم است.

با توجه به مباحث فصل دوم چرا بدیو از نظریه مجموعه ها استفاده می کند و این نظریه در جایگاه فکری او چه نقشی را ایفا می کند؟

در پسا شصتی و هشتی ها، جریانی با نام نقد مابعد الطبیعه راه افتاد که از خود هایدگر آغاز می شود که ما با انتها متافیزیک روبرو هستیم. بعد لیوتار است که در آن کلان روایت ها از بین رفتند. دریدا نقش موثری در این زمینه بازی کرده و حقیقت را مانند زبان ناتمام می ماند. آن طرف پیروان ویتگنشتاین حقیقت را چیزی جز بازی زبانی نمی دانند. در این میان دو نفر هستند که با هم خیلی خوب نیستند. بدیو و دلوز. این ها خودشان از کسانی هستند که می گویند ما متافیزیسن هستیم و معتقدیم معضل مابعد الطبیعه نیست بلکه معضل نوع خاصی از مابعد الطبیعه است که حاکم بود در نتیجه ما می خواهیم صورت بندی مابعد الطبیعه جدیدی را انجام دهیم. حالا بدیو برای صورت بندی مابعد الطبیعه جدید سراغ نظریه مجموعه ها می رود و کار بسیار پیچیده ای را با آن انجام می دهد برای اینکه بتواند هستی شناسی خود را توضیح دهد.

یکی از ویژگی های این کتاب این است که به طور جدی وارد این مباحث بدیو می شود و این کتاب و ترجمه آن را سخت می کرد. من مجبور بودم برای ترجمه این اثر با نظریه مجموعه ها و اصطلاحات آن آشنا شوم تا بتوانم بخش های کتاب را به درستی به فارسی برگردانیم. نظریه مجموعه ها، محملی برای ساختن مابعد الطبیعه مد نظر بدیو است. کارهای اصلی بدیو به فارسی ترجمه نشده است از این جهت این کتاب برای کسی که بخواهد بدیو را به صورت جدی پیگیری کند و وارد مباحث فلسفی آن شود اثر مفیدی است. چون بدیو را در ایران بیشتر با موضع گیری های سیاسی او می شناسند اما حجم زیادی از این کتاب به بنیان فسلفی که بدیو پیگیری می کند، می پردازد.

در فصل پنجم کتاب به مبانی هستی و رخداد تامل پرداخته شده است. اساسا بدیو تا چه حدی توانسته از سنت ایدئالیستی حذر کند و فلسفه او تا چه حد می تواند بدون ارجاع به آگاهی انسان که سازنده جهان هاست پیش برود؟ در این فصل نقطه اتکا مولف روی چیست؟

اساسا نزد بدیو و دلوز تقسیم بندی های متعارف فلسفی مانند، فلسفه ترکیبی، ماتریالیستی، ایدئالیستی و ... این ها همه از هم می پاشد. بدیو در نظریه مجموعه ها با فلسفه تحلیلی از یک سو، فلسفه افلاطون و ... درگیر می شود. در عین حال مارکس و منطق مارکسی در او حضور دارد در نتیجه تعبیر ایدئالیسم ـ ماتریالیسم تعبیر گویایی برای فلسفه این گونه افراد نیست. در مقابل مفهومی را برای معرفی جدید این نوع فیلسوفان به کار می برند و از آنها با عنوان فیلسوفان درون ماندگاری یاد می کنند. مبنای آنها هم به جای یک چیز استعلایی بیرون از جهان توضیح یک مابعدالطبیعه درون ماندگار است. مثال درون ماندگاری را در تقابل با استعلایی می زنند. مثلاً در فلسفه استعلایی، در دکارت یک من منفک از جهان داریم یا در کانت هم همین طور. پدر معنوی فیلسوفان درون ماندگاری اسپینوزاست. اینجا ما با چرخشی روبروه هستیم. در فرانسه آن زمان سه چهره بسیار اثرگذار بودند که فیلسوفان معاصر قرن بیستم از آنها تاثیر می پذیرفتند هگل، هوسرل و هایدگر. مبنای اصلی تفکر این افراد، بحث معرفت شناسی به طور عام به این معنا که انسان چگونه می تواند یک پدیده را بشناسد نیست. یا طبعیت چگونه به قول کانت ممکن است؟ بحث اصلی آنها با یک تغییر جهت به سوی هستی شناسی آغاز می شود به همین دلوز هم درباره یک بنیاد هستی شناسی است اما او از زیست شناسی، هندسه، ترمودینامیک و ... استفاده می کند اما بدیو مستقیم به سراغ ریاضیات می رود. بنابراین این دو در این منظومه قابل فهم هستند.

گفتید در ایران بدیو را بیشتر به نظریاتش درباره سیاست می شناسند و فصل آخر این کتاب هم به صورت مجزا به نظرات بدیو درباره سیاست می پردازد. دیدگاه بدیو نسبت به سیاست و امر سیاسی و فهم آن در نظام معرفتی اش در خوانش دیگرآثار او چه قدر مهم است؟

کل فسلفه بدیو برای تغییر مفهوم جدیدی از سیاست است؛ به عبارتی کل پیچ و تابی که به مابعدالطبیعه، نظریه مجموعه ها، ریاضی و ... می دهد همه برای این است که مفهوم جدید سیاست خلق شود که به طور رادیکال و بنیادین باشد و مفهوم حقیقت دوباره برقرار شود و حقیقتی که از فلسفه رخت بربسته دوباره بتواند به فلسفه برگشته و در آن جای خوش کند. در نتیجه بدیو اساساً فیلسوف سیاسی است حتی وقتی درباره مابعدالطبیعه حرف می زند چون همه این پروژه برای خلق سیاست است. اما فصل هشتم کتاب به طور خاص به نظریات بدیو درباره سیاست روزمره می پردازد و بقیه کتاب هم درباره سیاست است اما این فصل درباره موضع گیری ها و ارتباطش با مابعدالطبیعه بدیو است.

در فصل هشتم به خوانش مارکس از سوی بدیو پرداخته شده، او چرا روی مارکس متمرکز می شود؟

مارکس بی نهایت برای همه فلاسفه مهم است؛ یک نفر می تواند با آرای مارکس مخالف باشد اما بی نهایت به او مدیون باشد و از او اثر بگیرد. مارکس این ویژگی را دارد و متفکر دیگری را نمی شناسیم که تا این حد این ویژگی را داشته باشد. مارکس نخستین کسی است که یک رویای آلترنانتیو طرح کرد و گفت نظام سرمایه داری مبتنی بر بهره کشی کار می کند و در سرشتش تولید سود است، طبقات بورژوازی و پرولتاریا در آن کار می کند، دچار تناقض درونی است که در نهایت منجر به فروپاشی آن می شود و طی این فروپاشی طبقه کارگر رشد می کند و می تواند تاریخ را آغاز کند.

این نکته بسیار مهمی است برای اینکه هیچ کس دیگر درباره آلترناتیو حرف نزد و نگفت که جهان می تواند جهان دیگری باشد. خود مارکس هم می گوید فیلسوفان در کار تفسیر جهان هستند اما ما در کار تغییر جهان! در واقع این تغییر جهان یعنی اینکه فلسفه خودش عمل و پراکسیس است و این برای بدیو بسیار مهم است که فلسفه اش پراکسیس و سازنده افق جدیدی باشد. گرچه بدیو متخصص اقتصاد سیاسی نیست اما روح مارکس را حفظ کرده بدون اینکه بحث اقتصاد سیاسی کند و آن را به هیئت فلسفه خودش کشانده است.

این کتاب در بین آثار مشابه از بدیو چه نقطه تمایزی برای مخاطب ایرانی دارد؟

این کتاب به بحث های مابعدالطبیعه بدیو و جان فلسفه او می پردازد. ما در ترجمه کتاب مجبور به واژه سازی های بسیار زیادی شدیم. ترجمه کتاب با وجود دشواری های بدیو قابل فهم است. برای این کتاب وقت زیادی گذاشتیم و من هم برای ترجمه وسواس خاصی داریم اما در آثاری که ترجمه کردم اما هیچ کدام به اندازه این کتاب واژه سازی نداشته است. ما در بسیاری از بخش ها واژه های پیشنهادی دادیم که وقت ما را گرفت.

این واژه سازی ها برای مخاطب قابل فهم است؟

بدیو در مابعدالطبیعه مفهوم space و place دارد که ما هم آن را فضا و مکان گذاشتم چون می خواستیم این واژه ها وارد ادبیات موضوعی شود و بازی کند. ما بعضی از واژه سازی های سابق را هم جرح و تعدیل کردیم چون بدیو از نظریه مجموعه ها استفاده کرده، جستجو کردیم که دقیقا در این نظریه معادل واژه ها چیست.