اینجا بزرگ ترین معدن سطحی ایران است - وبلاگ 8 شارژ

خبرنگاران، اینجا دریاچه نمک قم است. دریاچه ای به وسعت هزار و هشتصد و اندی کیلومتر مربع، دریاچه ای یادگار زمین و زمان 25 میلیون سال جوان تر؛ دریاچه ای که دریاچه نیست؛ معدن نمک است؛ بزرگ ترین معدن سطحی ایران.

و معدن نمکی در آن ولایت که بلیناس حکیم، او را طلسم نموده و آن آبی است که جاری شده، نمک می بندد و مالکی ندارد و بر همه کس مباح است. صاحب آثار البلاد و اخبار العباد، دریاچه نمک قم را طلسم شده می دانست؛ طلسمی که نابلدان را گرفتار خود می نماید و ناآشنایان را به کام مرگ می کشاند. طلسم این دریاچه را مردمان بسیاری گشوده و نابلدها بدان گرفتار شده اند.

برای فرار از گرفتاری هایی که در انتظار ناآشنایان نشسته است، باید دست به دامان بلدراه و آشنایان دریاچه شد. جاده منتهی به دریاچه از میان گز و طاق های کوتاه و بلند خاکی عبور می نماید و به جاده ای وصل می شود که جاده نیست، سراسر نمک است؛ جاده نمکی، تکه ای از دریاچه است که زیر بار آمد و شدها صاف و یکدست شده، یک تکه از پوسته سخت نمکینی که دریاچه روی غوغای درونش گذاشته تا دل مهمانانش را نلرزاند و به جای صدای موج، صدای خرد شدن بلورهای نمک سکوت کویر را بشکند.

تا چشم کار می نماید، سفره نمک پهن است. سپیدی یکدست سفره را نقش های نمکی پر نموده اند؛ نقش هایی که برچهره دریاچه موج می اندازند را آب و نمک و خورشید خلق نموده اند. در شرق قم و شمال آران و بیدگل دریاچه ای است که یک دریا نمک و نقش و چند جزیره و قدری هم آب دارد.

هرچه در کان نمک رفت، نمک شد

خدا به دادمان برسد، آدم کافی است که به مسافت برد صدای یک آدم از حاشیه کویر فاصله بگیرد تا در گل و لای فرو برود و بی آنکه چاره ای داشته باشد، نابود شود. چوپان های صفوی شوخی نمی کردند. آنها در این کویر روزگار گذرانده بودند و زیر و بمش را می شناختند؛ یک کاروان بزرگ همواره با این خطر روبه روست که قشر نمک به ناگهان زیر پای کاروان بشکند و همه کاروان غرق شوند. سیاح آلمانی، سون هدین لابد وقتی این نقل ها را می شنیده، ترس و وحشت را در چشمان آنها دیده بود که کلمه به کلمه گفته هایشان را در کتابش (کویرهای ایران) هم ثبت نموده تا هر که کتابش را می خواند، هم بداند.

روی نزدیک به دو هزار کیلومتر مربع مساحت دریاچه نمک قم را قشری از نمک پوشانده که گاهی قطور است و سرسخت و گاهی باریک و شنماینده. گاهی زیر بار کامیون و بولدزر خم به ابرو نمی آورد و گاهی تاب نگه داشتن وزن یک انسان هم را ندارد. دریاچه با کسانی که پروایی از او ندارند، مدارا نمی نماید. با آشنایانی هم که او را دست کم بگیرند، مهربانی نمی نماید. شوفر بود؛ شوفر قدیمی. کسی نبود که به این سادگی گُم بشه... دست های پر از شوره کمال آرانی در آسمان سفید دریاچه می چرخد و روی یک نقطه سفید میان پهنه بیکران نمک می ایستد؛ شنبه بعدازظهر بود که از اینجا حرکت کرد و مسیر جاده رو رفت. نمی دونم خوابش می بره، چطور می شه که منحرف می شه و شب می ره تا باتلاق های زیر آب شیرین. ماشینش فرو می ره و یه کلمن آبم بیشتر نداشته.

شب اونجا می مونن و صبح بلند می شن ماشینو در بیارن. گره بر ابروهای نمک نشسته اش می اندزاد؛ بچه ده ساله ش هم باهاش بوده. دریاچه بی رحم می شود وقتی او را دست کم بگیرند. محمد حدادی 45 ساله هم دریاچه را دست کم گرفته بود و نتونسته بودن ماشینو دربیارن. راه می افتن تا خودشونو برسونن اینجا ولی تو مسیر آبشون تموم می شه و اول بچه از بین می ره، بعد هم پدرش از غصه دق می کنه واسه خاطر بچه. یه روز بعد ما پیداشون کردیم. تو بلندیا دوربین انداخته بودیم که یه سیاهی پیدا شد. خودش اونجا افتاده بود، بچه هم یه کیلومتر اون طرف تر.

قصه که به سرانجام ناخوشش می رسد، آقا کمال سرش را تکان می دهد و حسرتش را لای حرف هایش بیرون می ریزد؛ اینجا اگه حواست جمع نباشه، گم می شی و هیچکس نمی تونه به دادت برسه. جایی که آرانی می گوید، همان جایی است که عطار نیشابوری هم از گم شدن در آن خبردار بوده؛ کسی کاندر نمکسار اوفتد گم شود اندر وی. اما اینجا همواره بی رحم نیست، دریاچه با آشنایانش سر ستیز ندارد.

آرانی ها، دریاچه نمک را بهتر از همه می شناسند. کمال آرانی به همراه پدر، پسر، برادرزاده، خواهرزاده و برادرش، همه نان این دریاچه را می خورند. 14 ساله بوده که با پدرش وارد دریاچه شده و حالا 30 سالی هست که دریاچه را رها نمی نماید؛ دریاچه ای که سوی چشم پسرش را از او گرفته: برخی چشم زاغ هایی که میان اینجا، چشمشون سفید می شه، حتما باید عینک بزنن. به چشم های زاغی که پشت عینک ته استکانی درشت تر به نظر می رسند، اشاره می نماید؛ چشمای پسر خودم اینجا خراب شد، رفت رو هفت و هشت. عمل نموده اما حالا باید همواره یه عینک مخصوص بزنه.

کمال و پسرش، (کامران) فقط آخر هفته به خانه هایشان می روند، اینجا خانه دوم آنهاست؛ همان جایی که همه کارها دست آرانی هاست؛ اینجا دریاچه نمک آرانی هاست. نام دریاچه با قم پیوند خورده اما دریاچه در قم باتلاقی است و کسی را به خود راه نمی دهد. آرانی ها و بیدگلی ها حالا همه دریاچه را به تسخیر خود در آورده اند و نان نمک دریاچه را به خانه خود می برند؛ نمکی که تمامی ندارد و دارد!

جان من حق نمک منظور دار...

به من خبر داده معتمدی که هر که از آن نمک بارگیری نموده، قیمت نمک را در معدن نگذارد، الاغش لنگ می شود. سالیان سال است که از دریاچه، نمک برداشت می شود و هیچ قیمتی در دریاچه گذارده نمی شود و الاغ کسی هم لنگ نمی شود. صاحب آثار البلاد لابد اینها را نقل نموده تا کسی بی پروا و بی حساب و کتاب نمک برداشت نکند و به دریاچه فرصت بدهد تا نمک سازی کند و دریاچه بماند. آرانی های در کار نمک، روی دریاچه، حوضچه هایی با مقدار های مختلف درست می نمایند. زمانی با بیل و کلنگ و حالا با بولدزر یک لایه 20 تا 30 سانتی متری از نمک را برمی دارند و سه تا چهار هفته منتظر می مانند تا آب دریاچه همراه نمک هایش حوضچه را پر کند. حالا نوبت خورشید است که آب حوضچه را بالا بکشد و نمک را باقی بگذارد. نمک های متبلور شده شب ها در حوضچه پایین می روند و آن پایین یک لایه نازک تشکیل می دهند. روز بعد دوباره آب و خورشید دست به کار می شوند تا لایه نمک به مرور قطورتر شود.

حالا نوبت همان بیل و کلنگ و لودرهاست. لایه نمک تشکیل شده برداشت و جایی همان نزدیکی روی هم انباشته می شود. کوه های نمک مصنوعی در کنار حوضچه ها تکثیر می شوند تا وقت رفتن شود. نمک های برداشت شده زمانی با شتر و حالا با کامیون دریاچه را ترک می نمایند و روانه سفر می شوند. زمانی مستقیما وارد خانه های ایرانی می شدند و حالا اول به سراغ کارگاه و کارخانه می روند. نمک های دریاچه نمک البته حالابیشترروانه آبادان می شوند و پتروشیمی اش.

مردان نمکی دریاچه، مراقب رنگ روی نمک ها هم هستند. نمک خوراکی را باید قبل از کدر شدن برداشت کرد، قبل از آنکه باد با خودش ذره هایی را بیاورد که انگ ناخالصی به نمک بزنند؛ بیشتر از 5 درصد منیزیم داشته باشه، نمی خرن. خیلی به شون ضرر می خوره، دیگ های بخارو از بین می بره.

آرانی ها چشم های تیزی دارند و نمک خالص و ناخالص را به راحتی تشخیص می دهند. کمال و خانواده اش سال هاست که از همین نمک در نمکدان هایشان می ریزند؛ نمک باید شیشه ای باشه، هرچه سفیدتر باشه، گچ و منیزیمش بالاتره، اینایی که برق می زنه، نمک طعامه.

آنها راه تصفیه خانگی نمکی را هم می دانند: نمک رو می ریزی تو آب شیرین، زیر و رو می کنی. می ریزی تو پاله، تو آبکش. بعد با دست می ریزی رو گونی. آب که بره نمک می مونه. آب شیرین سولفات منیزیم و پتاسو می شوره و با خودش می بره و نمک خوب می مونه.

نمک خوبی که ابن سینا در دانشنامه علایی از آن یاد نموده: نمک قم از پاکیزه ترین و خوب ترین نمک هاست زیرا که آن آبی است که در آن حالت که فشرده می شود، صافی است و هیچ خاک با آن آمیخته نشده است. و دیگر آنک هیچ کس آن را منع نمی تواند کرد در تصرف و خراج بر آن نمی توان نهادن و هرگاه که منع نمایند یا خراج بر آن نهند آب منقطع شود و ناپدید شود و هیچ اثر نمک آنجا نماند. اثر نمک اگر نماند، دریاچه با تمام زیبایی و شگفتی هایش تمام می شود...

زانچه در کان نمک هست...

به قشرهای نمکی که قبلا دیده بودیم، شباهت چندانی نداشت. سطح نمک به صورت کثیرالاضلاع قطعه قطعه شده است و این کثیرالاضلاع ها معمولا هشت ضلعی هستند و حدود یک متر قطر دارند... رنگ این قطعات فقط در جاهایی که از هم جدا شده اند، سفید است و بقیه جاها رنگ خاک و گل دارد... د. سون هدین، پولیگون ها یا همان چندضلعی های نمکین کویر را با تمام جزئیاتشان توصیف می نماید. اشکال نه چندان منظمی که به کندوی نمک می مانند و سرگذشت چندان روشنی هم ندارند. زمین شناسان تشکیل این چند ضلعی ها را به دو دلیل می دانند. یا به دلیل تبعیت لایه های نمک از لایه های رسی زیرینشان یا به دلیل سیستم متبلور شدن نمک. تعدادی از این کارشناسان بر این باورند که وقتی سطح دریاچه خشک می شود، لایه های نمکی که روی لایه های خشک رسی تشکیل شده اند، درست روی لبه های ترک خورده رس بالا می آیند و چندضلعی ها یا پولیگون ها را می سازند.

تعدادی بیشتری هم معتقدند که پولیگون ها براساس سیستم تبلور نمک شکل گرفته اند؛ چراکه بلور نمک خالص چندضلعی است و وقت تکثیر این بلورها این اشکال هم تکثیر و پولیگون ها را خلق می نمایند. خانواده آرانی برای پولیگون ها نام محلی گذاشته اند؛ تنبوره، یعنی خشک و لاغر. تنبوره ها اگر بارون نباشه، دیواره می بندن تا 50-40 سانت هم بالا می یان. دریاچه جدای از کندو، گل کلم هم دارد؛ گل کلم های نمکین کوچکی که سفیدترین داشته های دریاچه اند و هرجا درصد خلوص نمک کمتر باشد، رشد می نمایند. وقتی فقط نمک در کار نباشد و املاح دیگر وارد قصه شوند، پولیگون ها ساخته نمی شوند.

سفره نمکین دریاچه تکه های بزرگ سنگی هم دارد؛ دریاچه ای که دریاچه نیست، جزیره هم دارد؛ کشتی و صاحباش به سنگ تبدیل شدند و تو دریاچه سرگردون شدند، اونا غضب شدند به خاطر گناهانی که کردند. آرانی ها هم این قصه را می دانند؛ من رفتم، دیدم، کشتی نبود. می دونم اون یه جزیره است اما خب مردم می گن این قصه ها رو. آقا کمال قصه دیگری هم می داند؛ هرکی از جزیره اون ورتر بره، سرگردون می شه، به همین دلیل اسمش سرگردونیه. جزیره سرگردانی یکی از شش جزیره دریاچه و بزرگ ترین آنهاست؛ جزیره ای که در میان دریاچه جا خوش نموده و فکر قصه پردازها را قلقلک می دهد.

چشمه نوش است یا کان نمک

یک میلیون سالی هست که دریاچه چنین وضعیتی دارد اما قصه تولدش به 5 تا 25 میلیون سال پیش بازمی شود. گسل هایی مثل گسل مرنجاب مدام زمین و زمان را می تکاندند تا اینکه در شرق قم و شمال آران و بیدگل یک فرونشست تکنوتیکی رخ داد؛ حرکات زمین باعث شد قسمتی از پوسته دچار نشست شده و جایی در میانه های دریاچه زمین گود شود. آب های جاری زمین های اطراف هم از این نشست خبردار شدند و به سمتش جاری. آب ها از شوره زارها و زمین های پر از نمک و رس و زغال و ... گذشتند و هرچه می توانستند با خود برداشتند و به سمت گودال سرازیر شدند تا دریاچه بزرگ نمک را خلق نمایند.

وقتی دست و بال آسمان تنگ شد و باران نبارید، خورشید تا می توانست از دریاچه آب برداشت و برد تا دو سوم دریاچه را پوسته سخت نمکین فرا بگیرد و این دریاچه، دریاچه نمک باشد. قره چای و رود شور و جاجرود آن قدر با خود نمک و املاح به دریاچه آورده بودند که بدون آب هم دریاچه، دریاچه می ماند؛ دریاچه ای از نمک و سدیم کلرید، سدیم سولفات، منیزیم کلرید و منیزیم سولفات.

منیزیم، هشتمین عنصر فراوان در قشر خارجی زمین به صورت ترکیب های محلول در آب دریاها یا به صورت سنگ معدن منیزیم کلرید در طبیعت یافت می شود. مقدار منیزیم استحصالی از آب دریا تنها 2/0 تا 3/0 درصد است، در حالی که مقدار منیزیم استحصالی از دریاچه نمک 35 تا 50 برابر منیزیم آب دریا (یعنی 10 تا 7/14 درصد) برآورد شده است. و این یعنی شورابه های دریاچه نمک یکی از غنی ترین معادن و منابع بزرگ فراوری منیزیم به شمار می آیند. علاوه بر این، هزینه استحصال منیزیم از دریاچه نمک حتی قابل مقایسه با منیزیم استحصالی از آب دریا نیست و از هر 100 کیلوگرم نمک دریاچه 10 تا 14 کیلوگرم منیزیم به دست می آید و این یعنی دریاچه نمک فقط دریاچه نمک نیست، سفره ای است که در کویر ایران پهن شده تا هر که می خواهد، بر سر خوانش بنشیند و هر چه می خواهد بردارد، البته به قاعده و به مقدار.

بر نان و نمک بنشسته اند...

ای فرزند! هوش دار! چاره آن است که خود را چون ساربانان بسازی و بار نمک برداری و به دژ ببری. در دژ نمک نیست و آنجا هیچ کالایی را گرامی تر از نمک نمی شمارند. بدین گونه تو را به دژ راه خواهند داد. رستم کاروانی از شتر برداشت و بر آنها نمک بار کرد و سلاح جنگ را در زیر آن پنهان ساخت و تنی چند از خویشان دلیر خود را همراه کرد و روانه دژ شد. دیدبان آنان را دید و به مهتر دژ خبر برد و او کسی فرستاد و دانست نمک بار دارند. خرسند شد و رستم و یارانش را به درون دژ راه داد. رستم چرب زبانی کرد و نمک پیشکش برد و مهتر را سپاسگزار خود ساخت. اهل دژ به گرد کاروان درآمدند و به خرید نمک سرگرم شدند.

نمک دژی را که نریمان و سام از فتحش بازمانده بودند، تسخیر کرد. نیای منوچهر سر از فرمان فریدون پیچیده بود و او نریمان را به دژ فرستاده بود تا آن را تسخیر کند. نریمان چند سالی کوشش نموده بود اما به درون دژ راه نیافته بود. سربازان دژ هم سنگی بر سر او انداخته و او را کشته بودند. سام به خونخواهی پدر رفته و دژ را محاصره نموده بود اما ساکنان دژ نیازی به بیرون نداشتند و تسلیم نشدند. سام هم خسته از محاصره برگشت تا نوبت به رستم رسید و به تدیبر زال او با نمک طلسم دژ را شکست، کار ناتمام سام و نریمان را نمک تمام نموده بود.

این داستان شاهنامه فردوسی اما اولین حضور قاطع نمک در تاریخ نیست. انسان خام خوار نمک بدنش را از گوشت حیوانات و ماهی تامین می کرد اما در عهد نوسنگی، انسان کشاورز پروتئین هایی را مصرف می کرد که کلرید سدیم بدنش را دفع می کرد.

پس او ناگزیر به جبران این کمبود شد و نمک را وارد زندگی خود کرد. نمک از فساد مواد غذایی جلوگیری می کرد، زخم را ضدعفونی می کرد و در طب و کشاورزی و رختشویی حضور پررنگی داشت، اما سهم عمده اهمیت نمک، از آنِ سفره بود و اطعمه و اشربه. طولی نکشید که زندگی بدون نمک غیرممکن نمود و نمک شورش ها به پا نموده و جنگ ها به راه انداخت.

نمک جان ها داده بود و گهگاه جان ها هم می گرفت. البته در آنجا که نمک نبود یا کمتر بود، نه در ایران بزرگی که همواره نمک داشته و دارد. گرچه سفره های گسترده نمک در ایران هم هرگز سبب نشد، این طعم دهنده و تمیزنماینده سفید کم ارزش جلوه کند. در دوره هخامنشی نمک از دارایی های شاه محسوب می شد و از آن مالیات دریافت نمی شد اما سلوکی ها به نمک مالیات بستند تا عواید دولتی بیشتر شود. با ورود اسلام دوباره مالیات دست از سر نمک برداشت، چراکه مسلمانان این نوع معادن را همانند آب می دانستند و بر آن مالیات نمی بستند. نان از سفره ایرانی ها به فرهنگ شان هم سرایت نموده است.

عیار تازه وارد وضو می گرفت، توبه می کرد و مناجات. به میانه میدان می آمد و سلام می کرد و جام جوانمردی را سر می کشید تا به جرگه جوانمردان بپیوندد. جامی پر از آب و نمک تا حق آب و نمکی را که خورده نگه دارد و در اجرای عدالت قدم بردارد؛ چراکه عیاران معتقد بودند همه چیز از نمک اصلاح پذیرد. نمک در ادبیات و فرهنگ عامه آمد و ماندگار شد. نمک پرورده، نمک کور، نمک داغ، نان و نمک خورده، نمک تازه کردن و صدها نمک دیگری که وارد ادبیات پارسی زبانان شد تا نمک همواره بر سر زبان بماند و هرکه و هرچه را می تواند نمک گیر کند؛ تا میزبان ایرانی به مهمانش بگوید آن قدر باش که با هم نمکی تازه کنیم.