ابن فَضْلان و ماجرای سفر به اروپا در 1000 سال پیش - وبلاگ 8 شارژ

با ما سفر کنید و با تور دور اروپا از قاره سبز دیدن کنید و با دریافت خدمات ویزای شینگن از گردش به دور اروپا لذت ببرید.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگاران- بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر راستای است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل کوشش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

احمد بن فضلان بن حَمّاد، عالم و سفرنامه نویس سده سوم و چهارم هجری قمری است.

درباره نام او اختلاف است. یاقوت نام او را احمد نوشته است، ولی در نسخه خطی کتاب ابن فضلان نام او به دو گونه آمده است. در شروع کتاب نام وی احمد بن فضلان ذکر شده است اما در متن کتاب از قول مؤلف به نام دیگری برمی خوریم: ابن فضلان مردی موسوم به طالوت را که به دست وی مسلمان شده بود، عبدالله نامید، ولی آن مرد خطاب به او گفت: می خواهم مرا به نام خود، محمد بخوانی. شاید این خطای کاتب باشد، زیرا همه مؤلفان از جمله مؤلف کتاب عجایبالمخلوقات او را احمد بن فضلان نامیده است.

درباره نام جدش نیز تردید وجود دارد اما بنا به گفته ابن فضلان نام جدش راشد است. از تاریخ و محل تولد و احوال و زندگی او اطلاعی در دست نیست اما می دانیم که به سبب نوشتن سفرنامه ای مشهور شد و در 340ق در جنگی کشته شد.

ابن فضلان توریست نبود اما نامه شاه بلغار به مقتدر عباسی مبنی بر اینکه هیئتی بفرستند تا آنها را با قوانین اسلامی آشنا نمایند، باعث شد تا به سرزمین اسلاوها در کرانه رود ولگا سفر کند و سفرنامه ای بنویسد که از نظر تاریخی اهمیت بسیاری دارد. مقتدر عباسی پس از قبول درخواست شاه بلغار، هیئتی را روانه آن دیار کرد که عبارت بودند از:

1. سوسن الرسی مولای نذیر الحرمی، که ریاست حرم خلیه را به عهده داشت؛

2. تکین یا نگین غلامِ ترک، که از خدمتگزاران معتمد خلیفه بود؛

3. بارس صقلابی؛

4. احمد بن فضلان، که در این هیئت مقام روحانی داشت.

درباره قدمت اسلام در سرزمین های بلغارهای کرانه ولگا میان ابن فضلان و ابن رسته اختلاف نظر است. شاه بلغار در ماجرای خطبه خواندن به نام او و پدرش به ابن فضلان گفت: پدرم کافر بود. از نوشته ابن فضلان درباره تقاضای شاه بلغار مبنی بر اعزام هیئتی برای احداث مسجد و تبلیغ شعائراسلامی و نیز سخن وی درباره کافر بودن پدرش چنین برمی آید که پیش از این پادشاه، دین اسلام در سرزمین بلغار رواج نداشته است، ولی ابن رسته خلاف این نظر را ابراز داشته و نوشته است که بیشتر خبرنگارانن اسلام را پذیرفته اند و مساجد، مکتب خانه ها، مؤذنان و امامانی در کوی های خود دارند.

فرستادگان خلیفه پنج شنبه 11 صفر 309 بغداد را ترک کردند و یازده ماه بعد، پس از طی مسافتی طولانی با عبور از همدان، ری، نیشابور، مرو، بخارا، خوارزم، اطراف دریاچه آرال، اوست یورت و ولگا به سرزمین بلغارها رسیدند.

خبرنگارانن به چند علت این راستا دور را انتخاب کردند: نخست آنکه راه آذربایجان و قفقاز آرام نبود، زیرا در آذربایجان یوسف بن ابی الساج خروج نموده بود و قفقاز نیز در دست امپراتوری قدرتمند خزران بود که دستگاه ناتوان خلافت تاب مقاومت در برابر خبرنگارانن را نداشت. به ویژه آنکه در این روزگار خزران با همراهی روس ها بسیاری از نواحی آذربایجان و سواحل دریای خزر را غارت کردند. افزون بر آن، نزدیکی روس ها و خزران می توانست موجبات نگرانی دستگاه خلافت را فراهم آورد.

شاید یکی دیگر از علل انتخاب این راستا تمایل دستگاه خلافت به نزدیکی با غزان و در نتیجه تقویت بلغارها در برابر روس ها و خزران در حکم خطری مشترک بود چون بعد از حمله روس ها به شمال ایران نارضایتی ها شدت گرفت و موجب سقوط سامانیان و برقراری مجدد دولت علویان شد. علت دیگر مشکل اقتصادی آنها بود.

از نوشته ابن فضلان معین می گردد که امیران بخارا و خوارزم، بنا به دستور خلیفه، ملزم به تأمین هزینه این سفر شده بودند. سفر هیئت مزبور در ایران با نگرانی هایی همراه بود اما آنها بعد از گذشت از نیشابور به بخارا رسیدند و پس از آن نوبت به خوارزم و جرجانیه رسید. فرستادگان خلیفه پس از گذشت از خوارزم با عبور از راهی بسیار سخت به غزان رسیدند.

ابن فضلان اطلاعات باارزشی درباره نحوه زندگی و اعتقادات ساکنان این سرزمین نوشته است. پس از آنجا، هیئت روانه سرزمین پچناک ها شد و سپس از آنجا به دیار باشگیرها رفتند که مردمی شرور و آدمکش بودند و در آخر به سرزمین صقالبه (اسلاو) که همان سرزمین بلغار است رسیدند. ابن فضلان تاریخ ورود هیئت را یکشنبه 12 محرم 310 ذکر نموده است.

ابن فضلان همه اتفاقات سفر هیئت را در سفرنامه اش آورده است. سفرنامه او از این رو اهمیت بسیار دارد که روابط سیاسی دولت عباسیان را نه تنها با کشورهای همسایه بلکه با سرزمین های دوردست نیز شامل می گردد. این کتاب از دیدگاه مردم شناسیِ آسیای مرکزی، شرق اروپا، سرزمین روسیه، بلغار و اراضی خزران نیز بسیار ارزشمند است. شیوه نگارش ابن فضلان بسیار روان و بی تکلف است، با اینکه وظیفه او تبلیغ اسلام در این سرزمین ها بود، به مسائل سیاسی و روابط اجتماعی آن اراضی نیز توجه داشته است. در مواردی نیز نظریات متکبرانه است. مثلاً مردم خوارزم را وحشی ترین مردم از دیدگاه طبایع و شیوه تکلم دانسته است. موضوعات دیگری که در کتاب ابن فضلان ذکر شده عبارت اند از:

معینات اقوام گوناگون؛ پول و مسکوکات از جمله سکه های مسین؛ اقتصادیات های زمین و دارایی و عوارض بازرگانی؛ محاکم خاص برای مسلمانان در سرزمین های غیراسلامی؛ حضور همسر شاه در مراسم رسمی؛ مجازات در صورت دست زدن به غارت و دزدی؛ فساد اخلاق؛ انواع مراسم تدفین، به ویژه مراسم سوزاندن مردگان و سوزاندن زنان به همراه شوهران؛ از هم پاشیدان سپاهیان پس از مرگ شاه؛ تغذیه و شیوه کشتار حیوانات؛ نحوه طهارت؛ پوشاک قشرهای گوناگون؛ شیوه اصلاح محاسن؛ شیوه به دست آوردن شیره درختان و غیره.

به جز یاقوت که مطالب مهمی درباره سفر ابن فضلان نقل نموده است، دو نویسنده ایرانی هم به نقل اثر او پرداخته اند، یکی محمد بن محمود بن احمد طوسی مؤلف کتاب عجایب المخلوقات و دیگری امین احمد رازی است که در اواخر سده 10 و اوایل سده 11 هجری قمری می زیسته است و کتاب او به نام هفت اقلیم شهرت دارد. کشف نسخه خطی کتاب ابن فضلان در موزه آستان قدس رضوی در آنالیز محققانه سفر ابن فضلان اتفاق مهمی بود که پس از 100 سا لایوانف در 1920 با آنالیز فهرست کتابخانه آستان قدس آن را آنالیز کرد. این نسخه را شخصی به نام خاتون به موزه هدیه نموده بود.

مهم ترین اثر تحقیقی با ترجمه و تفسیر درباره کتاب ابن فضلان مربوط به آندره پترویچ کوالفسکی است که با نام احمد بن فضلان و سفر او به ولگا در سال های 921-922م نوشته شد و در 1956 در 348 صفحه همراه عکس هایی از نسخه خطی کتاب، انتشار یافت.

4104/